Chuyện về chiếc cối xay, cối giã

Chiếc cối xay, cối giã đã gắn bó với đời sống người dân Việt Nam qua nhiều thế hệ. Nó không chỉ là dụng cụ để xay thóc, giã gạo, mà còn là phương tiện để chế biến nguyên liệu cho những món ăn dân dã, mang đậm dấu ấn văn hóa.

Bên chiếc cối, tình làng nghĩa xóm được thắt chặt qua những câu chuyện của các bà, các mẹ, và tiếng cười của trẻ nhỏ. Ngày nay, ở nông thôn, cối xay dần bị thay thế bởi máy xay hiện đại, giúp tiết kiệm thời gian và nâng cao năng suất, khiến những chiếc cối xay trở nên hiếm hoi hơn.

Nhà văn hóa thôn thường trưng bày cối xay để thế hệ trẻ hiểu hơn về lịch sử. Quê tôi nằm ở huyện ngoại thành Hà Nội, trên vùng đất bãi sông Cái (sông Hồng). Từ cuối thập niên 1950 đến đầu 1960, lũ sông Hồng thường xuyên tràn về, gây ngập úng. Vì vậy, mỗi gia đình đều có ít nhất một chiếc thuyền, chuẩn bị sẵn các vật liệu như xà gồ, tre già để làm giàn cao chống lũ cho bàn thờ và gia súc. Do lũ lụt, người dân chủ yếu trồng rau, ngô, khoai, đậu thay vì cấy lúa.

Đến giữa thập niên 1960, đê quai được xây dựng, giúp người dân có thể cấy một vụ lúa chiêm mỗi năm, nhưng cơm ngô vẫn là chính. Quê tôi có món cơm bột và cơm mảnh độc đáo. Cơm bột là loại cơm làm từ bột ngô, còn cơm mảnh là sự kết hợp giữa gạo và ngô mảnh. Để chế biến các món này, cối giã là công cụ không thể thiếu. Đến cuối những năm 1960, các loại cối xay ngô, thóc mới xuất hiện.

Trước khi có cối xay, người dân phải giã bằng chày gỗ. Cối giã thường được quây quanh bằng cót để tránh hạt văng ra ngoài. Giã ngô khô hay thóc không quá vất vả, nhưng giã ngô ngâm để lấy bột rất tốn công sức. Sau khi giã xong, bột được phân loại thành hai loại: bột mịn và bột thô. Khi có cối xay bằng đá và đất, công việc nhẹ nhàng hơn, nhưng người dân vẫn phải chờ nhau vì mỗi xóm chỉ có vài cái cối. Thường thì mọi người cùng xúm lại, vừa làm vừa chuyện trò rôm rả.

Cơm mảnh được nấu bằng cách cho ngô vào nồi nước đun sôi, ủ trấu trước khi quấy gạo. Nấu cơm bột cũng tương tự, nhưng yêu cầu cao hơn về kỹ thuật để tránh bột bị vón cục. Những chiếc cối xay, cối giã đã nuôi dưỡng nhiều thế hệ, giúp họ sống vui khỏe và chăm chỉ.

Những năm đó, chưa có điện và máy tuốt thóc, nên cối đá bị hỏng được dùng làm bệ đập thóc. Hai người cùng đập trên một bệ, tạo thành một cảnh tượng vui mắt. Dù đã hơn nửa thế kỷ trôi qua, nhiều chiếc cối xay, cối giã vẫn được bảo tồn, có cái làm bậc lên xuống, có cái thành ghế đá mời gọi mọi người nghỉ ngơi. Một số cối xay được hiến tặng cho nhà truyền thống xã, là minh chứng cho sự hiện diện của chúng trong đời sống.

Ngày nghỉ, mấy ông cháu tôi thường ra nhà truyền thống tham quan. Các cháu thích thú khám phá những hiện vật gắn bó với cuộc sống của ông bà, trong đó có những chiếc cối xay, cối giã.

Nguồn: Tổng hợp